NOQARDOSH TILLARDA O‘ZLASHTIRMA XABAR VA UNING QIYOSIY TAHLILI

Аннотация

O‘zbek adabiy tilida o‘lashtirmalikning ikki turi mavjud. Birinchi tur deganda ko‘chirma gapdan sintaktik yo‘l bilan hosil bo‘luvchi o‘zlashtirmalik nazarda tutiladi. O‘zlashtirmalikning bu turida ko‘chirma gap ham shaklan ham mazmunan o‘zgarishga uchraydi. Ko‘chirma gap shaklan birikma aniqrog‘i birikmali to‘ldiruvchiga aylanadi. Shunga ko‘ra fikr anglatuvchi til birligi murakkab tushuncha bildiruvchi birikma shaklini oladi. O‘zlashtirmalikning ikkinchi turi fe’l o‘zagi+ -(i)bdi, -adi (-ydi), -gan, -gan ekan, -(a)r ekan, -(a)r emish, -sin ekan, -sin emish va b. kabi morfologik vositalar orqali ifodalanadi. O‘zlashtirmalikni ifodalovchi morfologik vositalarni betaraf, qulay oydinlashtiruvchi va ta’kidlovchi matnda tahlil qilish orqali bu vosita­larda eshitil­ganlik ma’nosi bir xil emasligi aniqlandi. Maqolada o‘zbek tilida o‘zlashtirmalikni ifodalovchi  morfologik vositalarning  o‘zlashtirmalikni bildiruvchi sintaktik vositalar bilan o‘zganing nutqini o‘zlashtirib bayon etishi jihatidan o‘xshashligi, morfologik vositalarning sintaktik vositalardan xabar manbaining ko‘rsatilmasligi va nutq fe’l­lari­ning qo‘llanmasligi bilan farqlanishi ko‘rsatilgan. Rus tilida o‘zlashtirma nutq faqat sintaktik va lug‘aviy vositalar yordamida ifodalanadi. Nemis va o‘zbek tillarida o‘zlashtirmalik ham sintaktik ham morfologik vositalar orqali ifodalanadi. Shu bois o‘zbek tilidagi ikkinchi tur o‘zlashtirmalikni tarjima qilishda mazkur vositalardan bittasi yoki hammasi ishtirok etadi. Shuni inobatga olib ushbu maqolada birinchi bosqichda amalga oshirilgan ilmiy va amaliy ishlarni qisqacha sharhlab mavjud adabiyotlarga havola berish bilan kifoyalanamiz. Ikkinchi bosqichda esa kengroq fikr yuritib o‘zlashtirma xabarning badiiy matnda qo‘llanishi rus va nemis tillari bilan qiyosiy tahlil qilinadi. Tahlil uchun misollar A. Qahhorning “Sinchalak” asari va uning ruscha, nemischa tarjima matnlaridan olindi.